O tym, że Polacy podróżują chętnie i często wiemy od dawna.Zdarza się, że osiedlają się w odwiedzanych krajach, zawierają małżeństwa, tworzą rodziny. Owa transgraniczność może rodzić wiele problemów prawnych, które oczekują praktycznego rozwiązania. Część z nich może wiązać się z uregulowaniem sytuacji prawnej po śmierci osoby najbliższej.
W tym artykule chcę skupić się na przypadku, w którym zmarły nie posiada majątku, a w skład spadku wchodzą wyłącznie długi. Przypominam, że nabywając spadek po śmierci spadkodawcy nabywamy nie tylko przysługujące mu prawa, ale także bierzemy na siebie odpowiedzialność za jego zobowiązania. Spadkobiercy mają wpływ na granice ryzyka w spłacie długów spadkowych. W ciągu 6 miesięcy licząc od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o podstawie dziedziczenia może on złożyć oświadczenie o przyjęciu spadku w sposób prosty, przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza lub o odrzuceniu spadku. Skuteczne złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku przed Sądem lub notariuszem skutkuje tym, że spadkobierca nie wstępuje w prawa i obowiązki majątkowe wywodzące się z nabycia spadku. Osoba składająca oświadczenie o odrzuceniu spadku traktowana jest w taki sposób, jakby nie dożyła otwarcia spadku, co powoduje niejako wstąpienie w jej miejsce dalszych spadkobierców.
Przenosząc powyższe na realną możliwość można przywołać sytuację, gdy umiera dziadek pozostawiając po sobie syna, który obawiając się, że wskutek nabycia spadku będzie ponosił odpowiedzialność za długi ojca skutecznie spadek odrzuca. Wraz z z odrzuceniem przez niego spadku otwiera się podstawa dziedziczenia dla jego córki. Oboje nie mają miejsca zamieszkania w Polsce, nie są jej obywatelami.
Rodzic jest przedstawicielem ustawowym niepełnoletniego dziecka i to w jego imieniu, w ramach uprawnień wynikających z władzy rodzicielskiej, składa oświadczenia dotyczące zarządu majątkiem syna bądź córki. Jednym z oświadczeń, które rodzic może złożyć w imieniu swojego potomka jest oświadczenie o odrzuceniu spadku, wymaga ono jednak wyrażenia zgody przez sąd rodzinny. Dopiero legitymizując się zgodą sądu opiekuńczego, może przed sądem spadku złożyć oświadczenie o odrzuceniu w imieniu dziecka. W tym miejscu pojawia się problem właściwości sądu opiekuńczego. Czy o majątku dziecka może decydować sąd kraju, którego nie jest obywatelem i w którym nie ma miejsca pobytu?
Zgodnie z art. 39 k.p.c. powództwo z tytułu dziedziczenia, zachowku, jak również z tytułu zapisu, polecenia oraz innych rozrządzeń testamentowych wytacza się wyłącznie przed sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy, a jeżeli miejsca jego zwykłego pobytu w Polsce nie da się ustalić, przed sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część. Oznacza to tyle, że w kwestiach spadkowych co do zasady wszelkie wnioski składa się przed tym sądem rejonowym, w którego okręgu zmarły ostatnio mieszkał lub tam, gdzie znajduje się jego majątek – w sytuacji, gdy mieszkał poza granicami kraju. Również Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) NR 650/2012z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego wskazuje, że co do zasady sądem właściwym do rozpoznania sprawy spadkowej jest sąd, w którym zmarły miał miejsce stałego pobytu.
O ile ustalenie Sądu właściwego do złożenia oświadczenia spadkowego nie powinno nasuwać większych trudności, to dużo mniej oczywistym jest ustalenie, jaki Sąd winien wyrazić zgodę na dokonanie w imieniu dziecka czynności prawnej przekraczającej zarząd jego majątkiem. Zgodnie z art. 508 k.p.c. jeżeli właściwość miejscowa nie jest oznaczona w przepisie szczególnym, wyłącznie właściwy jest sąd miejsca zamieszkania wnioskodawcy, a w braku miejsca zamieszkania – sąd miejsca jego pobytu. Do postępowania z urzędu właściwy jest sąd miejsca, w którego okręgu nastąpiło zdarzenie będące podstawą wszczęcia postępowania. W braku wskazanych wyżej podstaw właściwy będzie sąd dla m.st. Warszawy. Co natomiast w sytuacji, gdy dziecko nie jest obywatelem polskim i nie ma na jej terenie miejsca pobytu?
Musimy pamiętać o tym, że w wielu krajach przepisy uregulowane są odrębnie, często instytucje prawa polskiego nie mają swoich odpowiedników na gruncie prawa pobytu dziecka. Przepisy różnią się również w granicach państw Unii Europejskiej. Procedura brytyjska nie zna na przykład w ogóle możliwości odrzucenia spadku.
Zdaje się, że wtedy zastosowanie winny mieć regulacje wynikające z art. 56 ustawy prawo prywatne międzynarodowe, zgodnie z którym prawo właściwe dla spraw z zakresu władzy rodzicielskiej i kontaktów z dzieckiem określa Konwencja o jurysdykcji, prawie właściwym, uznawaniu, wykonywaniu i współpracy w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej oraz środków ochrony dzieci, sporządzona w Hadze w dniu 19 października 1996 r. (Dz. Urz. UE L 151 z 11.06.2008, str. 39; Dz. U. z 2010 r. Nr 172, poz. 1158). Konwencja Haska przewiduje, że sądy stosują przepisy swojego prawa, jednak jeżeli wymaga tego ochrona majątku lub osoby dziecka, mogą one wyjątkowo zastosować lub wziąć pod uwagę rozwagę prawo innego państw, z którym dana sytuacja ma ścisły związek.
Oznacza to, że zgodę na odrzucenie spadku w imieniu dziecka winien wydać Sąd miejsca pobytu dziecka, może on jednak w wyjątkowych przypadkach opierać się o przepisy prawa państwa, w którym spadek jest położony.