Osoby transpłciowe mają prawo do ochrony życia zgodnego z własną tożsamością płciową. Prawo to znajduje oparcie w art. 8 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Rzym, 4.11.1950 r.) i podlega ochronie.
Przepisy regulujące procedurę uzgadniania płci przyjęto już w 30 krajach Unii Europejskiej. W części z nich, tranzycje prawną uzależniono od przeprowadzenia zabiegu medycznego, rozwodu, czy osiągnięcia pełnoletniości. W polskim systemie prawnym brak jest przepisów, które w sposób szczegółowy, niejako odrębnie regulowałyby postępowanie o uzgodnienie płci. W 2015 r. podjęto próbę ich wprowadzenia, jednak ostatecznie, z uwagi na prezydenckie veto, zmiana ta nie została przyjęta.
Mimo istniejącej luki prawnej Sądy polskie orzekają o zmianie oznaczenia płci. Według danych powoływanych przez Rzecznika Praw Obywatelskich w latach 2014 – 2019 r. z powództwem o ustalenie płci metrykalnej w Polsce wystąpiło 650 osób. W kolejnych latach dostrzegalny jest wzrost ilości postępowań.
Praktykę postępowania w tych sprawach na przestrzeni lat wypracowały Sądy powszechne, w oparciu o wytyczne Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (pierwsze orzeczenie w sprawie osoby transpłciowej zapadło przed nim w 1986 r.) i Sądu Najwyższego wynikające z orzeczeń, które przed nimi zapadły. Postępowanie sądowe opiera się na art. 189 k.p.c. zgodnie, z którym: powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny. Celem postępowania sądowego jest prawna korekta oznaczenia płci w taki sposób by były one zgodne z jego płcią odczuwalną. Orzeczenie Sądu stanowi podstawę do zmiany wszelkich identyfikujących danych osobowych i rejestrowych, dzięki czemu powód nie tylko w sferze prywatnej, ale także społecznej może funkcjonować w zgodzie z płcią odczuwalną. W oparciu o wyrok osoba może dokonać zmiany nie tylko aktu urodzenia, ale także dowodu osobistego, prawa jazdy i wszelkich dokumentów, które go identyfikują. Wydawany jest jej także numer Pesel.
Przeprowadzenie tranzycji prawnej wymaga wytoczenia powództwa przed Sądem Okręgowym. Właściwym do rozpoznania sprawy jest Sąd Okręgowy miejsca zamieszkania rodziców, którzy w sprawie wskazywani są jako pozwani. W razie śmierci rodzica, w jego miejsce wstępuje kurator. Sąd może również wezwać do udziału w sprawie prokuratora. W toku postępowania, za pomocą diagnozy medycznej sporządzonej przez seksuologa i specjalistów z zakresu zdrowia psychicznego stwierdza się w pierwszej kolejności zdolność osoby do świadomej zgodny na zmianę oraz następnie trwałość poczucia przynależności osoby transpłuciowej do płci, z którą się identyfikuje.
Prawomocne orzeczenie w sprawie daje podstawę do zmiany aktów stanu cywilnego, i niejako otwiera możliwość przejścia zabiegów medycznych prowadzących do pełnej tranzycji.
Choć wydaje się, że wypracowane stanowisko sądów w tym także Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Sądu Najwyższego umożliwiające prawną tranzycje znajduje silne podstawy w zapadających wyrokach, to niestety zdarzają się sytuację, w których sądy oddalają powództwo z uwagi na istniejącą lukę prawną (patrz m.in. wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dn. 24.04.2019, sygn. akt: I c 138/17).
Postępowanie przed Sądem, nawet w zwykłych sprawach o zapłatę zazwyczaj wiąże się stresem stron, spowodowanym koniecznością udowodniania swoich racji. Postępowanie o ustalenie płci metrykalnej jest pod tym względem dużo trudniejsze i dlatego, w mojej opinii pomocny jest w niej udział profesjonalnego pełnomocnika.